शैक्षिक जीवनका अनुभवहरु (३७ )

२०७२ वैशाख १० गते विहिवार

अभिभावकको आमदानीमा भर पर्छ छोराछोरीको विद्यालय भर्ना

वैशाख महिना विद्यार्थीलाई भर्ना गर्ने महिना हो । यसै बेला पुरानो स्कूल छुटाउने र नयाँ स्कूलमा भर्ना गर्ने समय पनि हो ।समझदार अभिभावकहरु आफ्ना नानीहरुलाई सकभर पढिरहेका विद्यालयबाट छुटाउँदैनन् । कारण, नयाँ विद्यालयमा नानीहरुलाई घुलमिल हुंन धेरै समय लाग्छ । शिक्षकहरु नयाँ हुन्छन् । साथीसंगाती नयाँ हुन्छन् । वातावरण नयाँ हुन्छ ।

शिक्षकको पढाउने शैली नयाँ हुन्छ ।कम्तीमा पनि छ महिना लाग्छ, नयाँ वातावरणमा समायोजन हुंन ।

तर आमदानीको स्रोतमा सामान्य हेरफेर हुनासाथ अभिभावकहरुका मनस्थितिमा परिवर्तन आई हालेको पनि अनुभव गरेको छु ।राम्रो नोकरी पाउनासाथ, आमदानी ह्वास्स बढनासाथ अभिभावकहरु सरकारी विद्यालयबाट नानीहरुलाई झिकेर निजी बोर्डिंग स्कूलहरुमा भर्ना गर्न लैजान्छन् । फेरि अर्का थरीको आमदानी घट्यो भने निजी बोर्डिंगबाट नानीहरुलाई झिकेर सरकारी स्कूलहरुमा भर्ना गर्दछन् । यसो गर्दा नानीहरुको पढ्ने निरन्तरतामा गतिरोध आउँछ ।

सामान्य भौतिक पूर्वाधार भएको विद्यालय र योग्य अनुभवी शिक्षक दरवन्दी भएमा त्यहाँबाट विद्यार्थी निकाली अन्यत्र भर्ना गर्न लैजान हुंदैन ।

शैक्षिक जीवनका अनुभवहरु (३६ )

२०७२ वैशाख ९ गते बुधवार

छात्रहरु भन्दा छात्राहरुले बढी गृहकार्य गर्दछन् 

दैनिक कक्षा शिक्षणमा पाठको अन्तमा गृहकार्य दिनु पर्ने नियम हुन्छ । तर दिनकादिन दिनु पर्छ नै भन्ने होइन । गृहकार्य दिने कुरा पाठको प्रकृतिमा भर पर्दछ । शिक्षकले ठीक- ठीक निर्णय लिनु पर्दछ । गृहकार्य दिंदा विद्यार्थीले समाधान गर्न सक्ने प्रकृतिको हुनु पर्दछ । नत्र भने  गरी ल्याउन सक्तैनन् ।

कक्षामा छात्रहरु छलफलमा सहभागी हुन्छन् । डर, संकोच मान्दैनन् । तर छात्राहरु प्रश्नोत्तर गर्दैनन् । दिएको गृहकार्य सही गलत जे भएपनि उनीहरु गरेर ल्याउँन्छन् । तर केटाहरुको स्वभाव भने बेग्लै किसिमको हुन्छन् । उनीहरु लेख्नै पर्ने गृहकार्य पनि छल्न खोज्छन् । परिणाम त परीक्षामा  न्यून अंक पाएका हुन्छन् । मेरो आफ्नो अनुभवमा  गृहकार्य गर्नेको संख्या छात्र भन्दा छात्राहरु धेरै हुन्छन् ।trong>

शैक्षिक जीवनका अनुभवहरु (३५)

२०७२ वैशाख ८ गते मंगलवार

अक्षय तृतीया : हिजो र आज
 
अक्षय तृतीया । सत्तु / सातु र सर्बत खाने, खुवाउने पर्व । सुन / चाँदी किन्ने चलन चलेको पर्व । मेरो वालपन याद आयो । बुटवलको बहर पिपलको चौतारी-चौतारीमा सर्बत र सातु वितरण हुन्थ्यो , बीसको दशकमा । तराई र पहाड अनि तानसेनमा पनि परम्परा थियो । यो दिन विद्यालयमा विदा दिने  चलन थियो, तेतिबेला । चकचके चुलबुलेहरु झुण्ड बनाइ घुम्थ्यौं । एक पछि अर्को चौतारी गर्दै । सातु मुखमा नपर्दै हँसाउँथ्यो कुनै साथी । मुख भरी सातु पर्थ्यो । एकले अर्कोलाई हेरी काइदाले हाँसिन्थ्यो ।
अब त कमै चौपारीहरुमा हुन्छ, यस्तो । बटौलीबाट बुटवल भयो, यो सहर । नेपालको दसवर्षे द्वन्दले त यसलाई विशाल बनाई हाल्यो नि, बाबै ! विरानो भयो, यो सोझो सहर । कसलाई फ़ुर्सत छ र त्यो परम्परा धान्न ? तर पनि रै’छ कतै -कतै । चलन मरेको छैन । संस्कृति बचाउनु नै बलियो कसरत गर्नु पर्छ ,अब त ।

काठमाडौँमा २३ वर्ष बसेर अध्ययन-अध्यापन गरें । काठ ईलाकामा विद्यमान नै छ । अक्षय तृतीया पर्व । दिन्छन् सत्तु । पिलाउँछन् सर्बत ।तर सहरमा त कस्लाई पो समय बढ्ता भएको छ र ? तर पनि यो दिन मैले पढाउने विद्यालय – पशुपति मित्र माध्यमिक विद्यालय, चावहिल- मा मनाइन्थ्यो छोटकरीमा । अक्षय तृतीया । जेष्ठ नागरिकको कोटीमा पर्न लागेका शावित्री, नीला, राधिका, सरिता म्याडमहरु एक पछि अर्कीले यो पर्वमा सत्तु र सर्बत खुवाउन, पिलाउन छाड्नु भएन । हरेक जसो पर्वहरु याद दिलाउँथे, मिसहरु । एक किसिमले उनीहरु “पात्रो” वा “क्यालेण्डर” नै थिए भन्दिएमा फरकै पर्दैन पनि । अचेल चाहिं आरती म्याडम, प्रार्थना म्याडम,मनिता म्याडमहरुको होडबाजी छ । यो लाममा अरु पनि त थपिए कि, राम जाने ।

शैक्षिक जीवनका अनुभवहरु (३४ )

२०७२ वैशाख ७ गते सोमवार

विद्यार्थीको ज्ञानलाई महत्व दिनु पर्छ

नयाँ शिक्षकले शुरु-शुरुमा आफूलाई सबै ज्ञानले सम्पन्न छु भन्ने ठान्छ । उसले विद्यार्थीलाई दबाव ( Pressure ) मा राख्न थाल्दछ ।उसले पढाए, ब्याख्यान गरे अनुसारकै उत्तर लेख्नु पर्ने आदेश दिन्छ । निर्देशन विपरीत भएमा अंक काट्छ । गृहकार्य गरेर ल्याएको मिलेन भनीदिन्छ । कक्षामा प्रश्न सोध्ने विद्यार्थीलाई निरुत्साहित पार्छ । फलत: विद्यार्थीले कक्षामा छलफलमा भाग लिनबाट हच्कन्छ । किन यस्तो गर्छ शिक्षक ? यो उसलाई शिक्षा दीक्षा दिने पहिलेको गुरु, गुरुमाहरुको प्रभावको फल हो । पहिले पहिलेका शिक्षकले आफूलाई “ज्ञानको भण्डार” ( storehouse of knowledge ) सम्झन्थे ।विद्यार्थी त ज्ञान शुन्य ( zero in knowledge ) हुन्छन् भन्ठान्थे ।

तर अहिले त्यो परिकल्पना  सही मानिदैन । पत्र-पत्रिका , रेडियो, टेलिभिजन, कम्प्यूटर , विभिन्न सामाजिक संजालहरुको प्रभावले गर्दा विद्यार्थी अहिले ज्ञान सम्पन्न छन् । विद्यार्थीलाई उसको परिवार, समाज , संस्कृति ,रीतिथीतिबारे केही न केही तथ्य थाहा हुन्छ । शिक्षकले त उसंग भएको ज्ञानलाई प्रष्फुटन गराइ दिनु पर्छ । उसको ज्ञानलाई क्रस चेक गर्न अरु त्यस्तै विद्यार्थीलाई प्रश्न सोधी परीक्षण गर्नु पर्दछ । छलफलबाट निस्केको निष्कर्ष टिपोट गराइ दिनु पर्छ । यसरी अचेल वालमैत्री शिक्षण ( student friendly teaching ) व्यवहारमा ल्याउन सकिन्छ ।

शैक्षिक जीवनका अनुभवहरु (३३ )

२०७२ वैशाख ६ गते आइतवार

शिक्षक र समय      

शिक्षक भएपछि समयलाई महत्व दिनु पर्छ । समयमा विद्यालयनिम्ति प्रस्थान गरी समयमा विद्यालय पुग्नु । प्रार्थना सभा ( assembly ) मा सहभागी हुनु । कक्षा प्रवेश भन्दा केही समय पहिले पढाउनु पर्ने पाठबारे सरसर्ति अध्ययन गरी mental plan बनाउनु । पहिलो घंटी लागीसकेपछि हतार -हतार कक्षा प्रवेश गरेर मनिटरलाई हाजिरी रजिष्टर, चक ,डष्टर आदि लिएर आउनु भनी अह्याउनु जस्तो खराब बानी अरु केही हुंदैन । आफ्नो काबु बाहिरको परिस्थिति आएमा विद्यालय प्रशासनलाई खबर गर्नु पर्दछ ।

बिलम्ब गरी विद्यालय पुग्ने गर्ने गरेमा सबै भन्दा पहिले आफ्नै विद्यार्थीको नजरमा राम्रो भइन्न । उनीहरुले ” किन ढिलो सर / मिस ” भनी सोध्छन् ।धेरै दिनको बहाना चल्दैन । जेठाबाठाको अदब राख्नु पर्दछ । वरिष्ठ /  सिनियरले केही भनेमा सहन सक्नु पर्दछ । तर जुनियर / कनिष्ठलाई सोध्ने मौका दिएमा ग्लानि अनुभूति हुनु पर्दछ । अत: अदब राख्नु पर्दछ । डर लिनु पर्दछ ।कसैसंग न डराएमा पनि आफैसंग डराउनुपर्छ । शिक्षकको दैनिकी विद्यार्थीकोनिमित्त नमूना / role model बन्न सक्नु पर्दछ ।

शैक्षिक जीवनका अनुभवहरु (३२ )

२०७२ वैशाख ५ गते शनिवार

जीवनको प्रथम गुरू हुन् – आमा

आज मातातीर्थ औंसी । आमाको मुख हेर्ने दिन । यस धर्तीमा सन्तानलाई जन्म दिने जननी । नौ महिनासम्म गर्भ धारण गर्ने । जन्म पश्चात लालनपालन गर्ने आमा । असंख्य रात सुत्दैनन् आमा ।आफ्नो स्वास्थ्यको परवाह नराखी सन्तानको सुखदुखमा साथ दिने । “बाबा” भन, “आमा” भन भनी भाषाको प्रथम चरणको सुनाइ-बोलाइको सीप सिकाउने आमा । यो गर्नु हुन्छ,त्यो गर्नु हुंदैन भनी नैतिक शिक्षा पढाउने आमा । जीवनकै प्रथम गुरू आमा । छोराको साथी । छोरीकी सखी । आमा । आमा । केवल आमा ।

मातृशक्तिलाई सतत् प्रणाम ।

आमा हुंनेहरुले यथोचित मान,सम्मान र कदर गरी शुभाशिष थापुन् । आमालाई सुख शान्ति दिन नसकेपनि दु:ख,कष्ट र पीडा नदिउन् । आफू सुख सयलमा बस्न बृद्धाश्रममा आमा राख्न नलैजाउन् । कोही पनि धिक्कारको पात्र नबनुन् । 

यस धरामा आमा नहुंनेहरुले आमाको प्रात: स्मरण गरुन् ।दान गरुन् ,खुवाउन् वृद्धालाई ।ब्राम्हणलाई सिदा दान गरुन् ।आमाको नामबाट छात्रवृत्ति स्थापना गरुन् । अन्य पुण्य काम गरुन् ।

वालपनमा चेतना नजागेसम्म आमा चिन्न सकिन्न रहेछ ।वाल मस्तिष्कमा आमाको आकृति नपरेसम्म आमाको परिकल्पना समेत आउन्न रहेछ । मान्छे सानै छँदा , अबोध हुंदाको बेलामा आमा खसिन् भने आमा सपनामा पनि आउँदिन रहेछ । आमाको सपना समेत देख्न सक्दैन रहेछ, मानिसले । मेरो यस्तै अनुभूति छ । 

आमाप्रति श्रद्धा सुमन अर्पण गर्दछु ।

शैक्षिक जीवनका अनुभवहरु (३१ )

२०७२ वैशाख ४ गते शुक्रवार

चुनौती सामना गर्न प्रेरणा दिने नेता थिए सूर्य बहादुर थापा

आज सन्ध्याकालीन ध्यानमा एकाग्रचित्त हुन सकिएन । भूतपूर्व प्रधानमन्त्री सूर्य बहादुर थापाको देहावसानले वहाँको ब्यक्तित्वको  झझल्को आई रह्यो । २०५६ को मध्यमा वहाँसंग भेट्ने इच्छा निजी सचिवसंग निवेदन गरें । दिउँसोको २ देखि २:३० सम्ममा १५ मिनटको समय मिल्यो । म १:४५ बजे नै पुगें ।म पत्रपत्रिका पढेर बसें ।  प्रतिक्षा कक्षमा धेरै कुर्नु परेन । 

” जोशी सर” भन्दै वहाँ कोठामा आउनु भयो । जुरुक्क उठेर “नमस्कार हजुर” भनी अभिवादन गरें ।हात बढाउनु भयो । अप्ठेरो र अचम्भित हुंदै हात मिलाएँ । न्यानो थियो हात । बसौं भन्नु भयो  । बसें । शिक्षण पेसामा लागेको छोटो परिचय दिएँ ।  शिक्षा क्षेत्रका केही विषयमा कुरा गरें । चीया पनि आयो । फेरि अचम्म लाग्यो । राजनीति इतरको म मनुवालाई पनि चिया , मन मनै भने । 

” १५ मिनट त सकियो, हजुर।” 

” गरौं कुरा मलाई हतार छैन, आज ।”

ब्यक्तिगत समस्याबारे पनि अवगत गराएँ । ध्यान दिएर सुन्नु भयो । भन्नु भयो, “हर कुरालाई राजनैतिक रंग दिइन्छ , अचेल । चुनौतिको सामना गर्दै गरेको थाहा पाएँ । डटेर लाग्नुस । सत्यमेव जयते।”

३० मिनट कुरा भयो । भेट्न पाएकोमा धन्यवाद ज्ञापन गरें । अभिवादन गरें । विदा भएं ।

” आउँदै गर्नुस् ,है।”

“हवस् ” म झुकें ।

आज त्यो भेट स्मरण भएको छ । सामान्य मानिसलाई पनि न्यानो पनले भेटघाट गर्ने वहाँको शैलीले म प्रभावित छु ।छु । चुनौती सामना गर्ने हौसलाले म सधैं प्रेरित छु ।

शैक्षिक जीवनका अनुभवहरु (३० )

२०७२ वैशाख २ गते बुधवार

२०७१ को अन्तिम घडीमा महाकाली नदीमा चार किशोरीहरुले सामूहिक फाल हालेर जीवन लीला समाप्त पारे । २०७२ को आगमन भयो । शिक्षा जगतलाई थुप्रै प्रश्नहरु तेर्स्याएर ।

नेपालको शिक्षा प्रणालीलाई ती किशोरीहरुले चुनौती दिएर गए । विद्यालयको वार्षिक परीक्षामा अनुत्तीर्ण भएको कारण बन्यो तिनीहरुको जल समाधि । क्रुर आत्महत्या । नसोचिएको परिणाम् । कलकलाउँदो किशोरी जीवन हाम्रो शिक्षा प्रणालीले सदाकोलागि चुंडालेर लग्यो । अपराधशाश्त्रको सिद्धान्त अनुसार जब ब्यक्तिले आफ्नो जीवनमा चारैतिर अन्धकारै अन्धकार देख्छ, प्रकाशको किरण कतै देख्दैन, तब उसले आत्महत्या वरण गर्दछ ।

के उनीहरुलाई विद्यालयले कुनै जीवन ज्योति देखाउन सकेन ? वाल मैत्री शिक्षण अपनाउनु पर्ने शिक्षकहरुले कुनै मनोवैज्ञानिक परामर्श दिन सकेनन् ? कि वालिकाहरु पक्षपातपूर्ण मूल्याँकनको शिकार भए ? एक-दुई हैन, चार- चार जनाले आत्महत्या गर्नु के संयोग हो ? के यसलाई भावीले लेखी दिएको भाग्यवाद भनेर पन्छिनु मिल्छ ? हैन भने मानसिक अवस्था ठीक नभएका किशोरीहरु भनी दिने कि ?  के को लागि त्यो “कडा रिजल्ट ?” आगामी वर्षको  एस.एल. सी. उत्तीर्ण प्रतिशत दर बढाउन हो कि ? कि शिक्षकहरुको अहं पूर्ति गर्न हो कि ? अनेक प्रश्नहरु स्वतह: उब्जन्छन् ।

हाम्रो शिक्षा परीक्षा प्रधान छ । सीप प्रधान छैन । उत्तरपुस्तिकामा लेखेकै आधारमा मात्र विद्यार्थी योग्य हुंने ? नत्र  फेल ? परिणाम , परीक्षाकै नाममा जीवन वलिदान गरिन्छ । 

यो घट्नाबाट शिक्षाका नीति निर्माताहरुले पाठ सिक्नु जरुरी छ ।

शैक्षिक जीवनका अनुभवहरु (२९ )

२०७२ वैशाख १ गते मंगलवार

शुभकामना लेख्न सिकाउने

विद्यार्थीलाई कक्षामा पुस्तकमा आधारित पाठ मात्र पढाउने होइन अपितु पाठ्यक्रममा आधारित सीप पनि सिकाउने गर्नु पर्दछ ।

विभिन्न चाडपर्व , नव वर्ष , सफलता र जन्मोत्सवमा कसरी शुभकामना ,वधाइ र निमन्त्रणा लेख्ने भनेर प्रयोगात्मक कक्षा लिन सकिन्छ । यसो गर्दा विद्यार्थीहरु रुचि लिएर सहभागी हुन्छन्, सिक्छन् ।प्रभावकारी सिकाइनिमित्त  एक-दुई दिन अगावै उनीहरुलाई सूचना दिएर तयारी गराउनु भने भुल्नु हुंदैन । यसो गर्नाले उनीहरु आवश्यक सामग्रीहरु – कागज, पोष्ट कार्ड, साइन पेन, कैंची, गम इत्यादि- जुटाउन सक्षम हुन्छन् ।

बोर्डमा एउटा नमूना लेखी दिनु पर्छ । कहाँ- कहाँ आफ्नै शब्द राख्न सकिन्छ, बताउनु पर्छ । १५ / २० मिनटको समय निर्धारण हुनु पर्छ । विद्यार्थीहरुले लेखेका, तयार गरेका नमूनाहरु एक-एक गरेर जाँचेर बिग्रेको ठाउँमा अण्डरलाइन गरी पुनर्लेखन गर्न लगाउनु पर्छ । पूर्ण रुपमा तयार नहुंन्जेल यो प्रक्रिया चलाइ रहनु पर्छ । नमूना तैयार भएपछि प्रोत्साहन जनाउने शब्द -Very good / Excellent / Supper लेखी शिक्षकले सही गरेर आमाबाबुलाई देखाउन भन्नु पर्छ ।

यही विधिबाट अन्य अवसरहरुमा पनि सिकाउने गर्नु पर्दछ । २ -३ पटकको Trial and error बाट बिद्यार्थीहरुले शुभकामना कार्ड लेख्न सिपालु हुन्छन् ।

शैक्षिक जीवनका अनुभवहरु (२८ )

२०७१ चैत ३० गते सोमवार

ट्यूसन शिक्षक

आफ्नो लामो विद्यालय शिक्षक जीवनमा ट्यूसनलाई अतिरिक्त कमाइको हतियार मैले कहिल्यै बनाइन । हुन त मेरो विषय अंग्रेजी हो । असहज विषय भन्छन् यसलाई धेरै विद्यार्थी र अभिभावकहरु । यस्तै गणित / अतिरिक्त गणित र विज्ञान पनि असहज विषय मानिन्छ ।अंग्रेजी, गणित र विज्ञानका शिक्षकहरुले ट्यूसन पढाइ विशेष रुपमा आय आर्जन गर्दछन् । मैले अंग्रेजीको ट्यूसन नपढाएको कारण निम्न छन् –

१ / टेयूसन पढाउने शिक्षक मूल्याँकन प्रक्रियामा निष्पक्ष हुंन सक्दैन ;

२ / कक्षा शिक्षणमा स्वस्फुर्त हुंन सक्दैन ;

३ / परीक्षामा निरीक्षकको भूमिकामा चुस्त रहन सक्दैन ;

४/ विपरीत लिंगप्रति आकर्षण बढ्दछ ;

५ / समयमा course पूरा गर्न सक्दैन तर ट्यूसनमा आउनेलाई प्रश्न चुहाइ दिन्छ ;